Factcheck: ‘Politieagenten van Rio de Janeiro doden vaker en worden vaker gedood’
Ken je Rio de Janeiro, de Braziliaanse miljoenenstad, niet van de Olympische Spelen en het WK voetbal, dan waarschijnlijk wel van de drugsbendes, de sloppenwijken en het excessieve politiegeweld. Volgens de Volkskrant doden agenten in Rio vaker en worden zij vaker gedood dan waar ook ter wereld. Klopt dat?
‘Tussen 2006 en 2015 vermoordden agenten in Rio de Janeiro ruim achtduizend burgers, vorig jaar waren dat er 920 en dit jaar lijkt nog hoger uit te komen’, schrijft Volkskrant-correspondent Marjolein van de Water. En onder de eigen gelederen vielen van januari tot en met augustus dit jaar ruim honderd politiedoden in Rio, aldus de Volkskrant.
Hoeveel doden vallen er door politiegeweld in Rio de Janeiro?
Ook The Huffington Post maakte vorige week melding van het Braziliaanse politiegeweld. Het Amerikaanse medium baseert zich op het elfde ‘Anuário Brasileiro de Segurança Pública’ (Braziliaans jaarboek over publieke veiligheid), dat sinds 2007 wordt gemaakt. Daaruit blijkt dat agenten in Rio de Janeiro vorig jaar 925 mensen doodden – 43 procent meer dan in 2015. Een op de vijf Braziliaanse politiedoden valt volgens het rapport in de deelstaat Rio de Janeiro. The Wall Street Journal voorspelt dat er dit jaar minstens duizend doden zullen vallen in de deelstaat.
En hoeveel politieagenten komen om?
Aan politiezijde vielen vorig jaar 132 doden in Rio de Janeiro – 34 procent meer dan het jaar ervoor. Mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch schrijft dat voor elke dode agent, de politie twee jaar geleden 24,8 burgers doodde. Dubbel zoveel als in Zuid-Afrika en het driedubbele van Amerikaanse cijfers. Gemeten over de periode 2013-2015 vermoordde de politie van Rio vijf mensen per één dode agent. Van 2010 tot en met 2015 telde HRW 3.441 politiedoden in Rio de Janeiro, ofwel zo’n 50 per maand, becijfert de Braziliaanse krant O Globo.
Hoe bedreigd burgers in Rio zich ook (terecht) voelen door de (militaire) politie: ook als agent ben je je leven in de beruchte stad en deelstaat niet zeker. Het Braziliaanse tijdschrift Época rekende voor dat tussen 2001 en 2014 maar liefst 1.715 politieagenten de dood vonden – waarvan een groot deel buiten dienst (340 doden vielen onder werktijd, maar liefst 1.375 daarbuiten). Meer dan 9.000 anderen raakten gewond.
Sinds 2013 groeit het aantal doden weer gestaag richting het niveau van 2007. Dit heeft volgens The Guardian te maken met een pacifistische benadering die kort werkte, maar in aanloop naar de twee grote sporttoernooien weer snel naar de achtergrond verdween. Alles bij elkaar opgeteld vielen er tussen 2007 en 2016 7.829 doden door politieagenten in Rio de Janeiro; de berekening van de Volkskrant klopt dus.
Het aantal gedode politieagenten in dezelfde periode komt neer op circa 586; soms wijken de cijfers in de rapporten met één of twee doden af. De afgelopen tien jaar doodde de politie van Rio de Janeiro dus meer dan 13 burgers tegenover één dode collega.
Vergelijking met andere regio’s en landen
Kijken we naar andere landen waar de politie veel dodelijk geweld gebruikt, dan springen er drie plekken uit: Zuid-Afrika, Mexico en de Verenigde Staten.
Zuid-Afrika
De Zuid-Afrikaanse politie wordt gemonitord door een onafhankelijke toezichthouder: de Independent Police Investigative Directorate (IPID). Net als in Brazilië brengt deze instantie elk jaar een rapport uit over politiegeweld.
De South African Police Service (SAPS) in 2010. Foto: Wikimedia Commons/CC BY-SA 2.0
Eerst het goede nieuws: het aantal gedode politieagenten in Zuid-Afrika nam het voorbije decennium met de helft af, blijkt uit onderzoek van het South African Institute of Race Relations (SAIRR). Tussen 2005 en 2014 stierven 945 Zuid-Afrikaanse politieagenten door geweld. Dat is een hoog aantal, maar niet zo hoog als het gemiddelde dodental per jaar in Rio. (Berekening: 1.715 doden/15 jaar = gemiddeld 122,5 doden per jaar in Rio de Janeiro. En 945 doden/10 jaar = gemiddeld 94,5 doden per jaar in Zuid-Afrika.)
Wat betreft dodelijk politiegeweld tegen burgers: tussen 2011 en 2016 vielen 1.973 burgerdoden door de Zuid-Afrikaanse politie. In Rio de Janeiro waren dat er 3.512: bijna het dubbele.
Verenigde Staten
Het meest beruchte land ter wereld als het gaat om politiegeweld is voor veel mensen de Verenigde Staten. Niet voor niets lanceerde The Guardian het project ‘The Counted’, waarmee het aantal burgers dat in Amerika omkomt door politiegeweld keurig wordt bijgehouden. De teller voor dit jaar staat op 1.093 gedode burgers, iets meer dan in Rio de Janeiro.
De statistieken voor vuurwapengeweld door de politie zijn wel notoir onbetrouwbaar, constateerde Harvard recentelijk in een onderzoek. Niet minder dan 55,2 procent van de gewelddadige overlijdensgevallen zou fout geregistreerd zijn. Kijk alleen al naar het verschil in cijfers tussen de databases van The Guardian en The Washington Post (genaamd ‘Fatal Force’): die laatste krant komt voor 2017 uit op 836 politiedoden tot nu toe, bijna 300 minder dan The Guardian.
De mobiele eenheid van de politie van Baltimore. Foto: Victoria Macchi/Voice of America
Hoewel de statistieken uit Brazilië zeer gedetailleerd zijn, ontkomt ook de politie in het Zuid-Amerikaanse land niet aan corruptie. Net zoals de data in de VS niet perfect op de werkelijkheid aansluiten (lees: vermoedelijk hoger uitvallen dan vermeld), is het onwaarschijnlijk dat de Braziliaanse getallen dat wél doen. Toch is het de beste bron van informatie die we tot onze beschikking hebben.
De Amerikaanse overheidsdata over politiegeweld worden bijgehouden door de FBI. De geheime dienst spreekt van ‘justifiable homicide’ (te rechtvaardigen moord). Het aantal moorden door de Amerikaanse politie blijft volgens de FBI schommelen rond de 400 per jaar. Tussen 2011 en 2015 zijn in dat geval 2.596 Amerikanen gedood door agenten; met 2016 daarbij opgeteld zou je uitkomen op iets meer dan 3.000 doden. Volgens overheidscijfers dus minder dan in Rio de Janeiro – waarbij we ook gebruikmaken van overheidsdata.
Tussen 2011 en 2016 stierven 380 Amerikaanse politieagenten tijdens hun werk – gemiddeld ruim 63 per jaar, maar circa de helft minder dan in Rio de Janeiro (jaarlijks gemiddeld 122,5).
Mexico
De situatie daar is niet helemaal vergelijkbaar met die in Rio de Janeiro en de Verenigde Staten. Hoewel de VS hoge criminaliteitscijfers kent en Rio last heeft van goed georganiseerde gangs en milities, kampt Mexico sinds 2006 met een ‘war on drugs’ die een groot deel van het land teistert. Natuurlijk gebruikt ook een deel van de burgerslachtoffers van de politiekorpsen in Amerika en Brazilië geweld, maar niet op de schaal van Mexico.
Toch doen we een poging om het politiegeweld in Mexico in kaart te brengen. De Spaanstalige versie van de BBC berichtte in 2011 over een aantal dat de Mexicaanse regering noemde: tussen 2006 en 2010 vielen in Mexico 34.612 doden in de drugsoorlog. In februari 2011 was dat opgelopen naar 37.632, blijkens onderzoek van de Amerikaanse wetenschapper Robert Johnston. Daaronder waren echter zowel burgers als politie, kartelleden en militairen.
Mexicaanse federale politieagenten. Foto: Adam Jones/Flickr/CC BY-SA 2.0
De onderzoekstak Frontline van omroep PBS deed een poging om te achterhalen hoeveel van de moorden in Mexico is gerelateerd aan de drugsoorlog. Men duikelde cijfers op variërend van 34 tot 55 procent. Maar bij hoeveel daarvan is de politie dader dan wel slachtoffer?
Het eerste blijkt vrijwel onmogelijk te achterhalen. Onderzoeker Molly Molloy van de universiteitsbibliotheek van de New Mexico State University kwam twee verschillende datasets op het spoor: die van het Nationaal Instituut voor Statistiek, Geografie en Informatica (INEGI) en van het ministerie van Openbare Veiligheid (SESNSP). De cijfers van beide instituten lopen nogal uiteen: het ministerie geeft soms tot wel drie keer zoveel moorden weer als het instituut voor statistiek, laat Molloy zien in het Smalls Arms Journal.
Meer agenten, meer doden
Wel lijkt er één vuistregel te zijn: hoe meer federale agenten de Mexicaanse regering ergens op afstuurt, hoe meer doden er daar gaan vallen. In zijn boek Violencia juvenil y acceso a la justicia (jeugdgeweld en toegang tot justitie) vertelt socioloog Arturo Alvarado Mendoza een anekdote over de deelstaat Chihuahua. Vijfduizend soldaten had toenmalig president Félipe Calderón daar in 2008 gelegerd om de drugskartels te bestrijden. Al snel lag het dodental op 1.607. Een jaar later, toen de regering nog eens 2.700 federale agenten die kant op stuurde, steeg het aantal slachtoffers met meer dan duizend.
Dan de politieagenten die omkwamen. Onderzoekscentrum Justice in Mexico baseert zich op cijfers van de Mexicaanse krant Reforma, die tussen 2006 en 2014 berekende hoeveel (militaire) politieagenten omkwamen. Op lokaal, staats- en federaal niveau kwam het dagblad uit op 550 gedode agenten. The Washington Post schat dat aantal veel hoger in: 7 procent van alle doden in de drugsoorlog.
Uitgaande van de publicatiedatum (maart 2010) en het hierboven genoemde aantal van ruim 34.000 drugsdoden van 2006 tot dat jaar, kom je algauw uit op zo’n 2.500 doden in de periode tot 2010. Waarschijnlijk is hoe dan ook dat 550 een conservatieve schatting is. En aangezien alleen al in de eerste helft van dit jaar ruim 12.000 nieuwe moordzaken werden geopend in Mexico, lijkt ook 2.500 doden in tien jaar nog aan de lage kant.
Conclusie
Zo bezien is de Mexicaanse politie dodelijker dan die in Rio de Janeiro. Maar in tegenstelling tot in Brazilië en de Verenigde Staten, is Mexico daadwerkelijk in staat van oorlog. De kartelleden die het op de politie hebben gemunt, dragen vrijwel zonder uitzondering wapens die niet onder doen voor de politie-uitrusting. Er is hier, kortom, sprake van een symmetrisch conflict: beide groepen zijn bewapend en vormen elkaars directe ‘vijanden’.
Natuurlijk vallen er in de Mexicaanse tragedie tal van burgerdoden, maar dit komt primair door de permanente oorlogssituatie en niet zozeer door racisme en overvloedig wapengebruik (Verenigde Staten) of bendegeweld (Brazilië). Bovendien beperkt het geweld in Rio zich vooral tot de arme favela’s waar drugsbendes de dienst uitmaken, in plaats van dat het hele land is gedestabiliseerd – zoals in Mexico min of meer het geval is.
Het geweldsmonopolie ligt in Rio de facto nog steeds bij de politie. En omdat de politie oorspronkelijk een overheidsinstantie is die er is voor burgerbescherming en ordehandhaving – in tegenstelling tot een quasi-leger – is de uitspraak van de Volkskrant feitelijk goed onderbouwd. Alleen omdat de politie in Mexico wel degelijk deel uitmaakt van het gevecht met de kartels en daarbij aan beide kanten forse aantallen doden vallen – naar alle waarschijnlijkheid meer dan in Rio de Janeiro – beoordelen we de claim als grotendeels waar.