Nationalistisch factchecken, Fox News en GeenStijl als mediacontroleurs en een veelbelovend vertrouwensproject

Iedere week verzamelt Factory het belangrijkste nieuws over factchecking en nepnieuws. Met deze week: een handleiding voor nepnieuws, troll farm en herkomst van hoaxes.

Personages samenvoegen voor een beter verhaal? Not done

Joris Luyendijk deed het, non-fictieschrijfster Lieve Joris deed het, NRC-correspondent Oscar Garschagen deed het: journalistieke personages samensmelten tot één en dezelfde persoon. Volgens Volkskrant-journalist en initiatiefnemer van De Verhalengarage Rik Kuiper is het absoluut uit den boze.

Kuiper voert enkele journalisten op die vinden dat het soms niet zo veel kwaad kan. Het verhaal wordt er beter door, het narratief loopt soepeler, de lezer wordt beter de vertelling in getrokken. Allemaal waar, maar daarmee ontloopt de journalistieke zijn plicht tot transparantie en waarheid, aldus Kuiper.

Hij citeert de Amerikaanse schrijver Roy Peter Clark, die ooit zei: ‘Het gebruik van een samengesteld personage, met als doel het misleiden van de lezer om hem te laten geloven dat meerdere personages één zijn, is een techniek van fictie die geen plaats heeft in de journalistiek of andere werken die zich laten voorstaan als non-fictie.’

Factchecken leer je het best van andere factcheckers…

De beste school om te leren factchecken is het lezen en bekijken van zo veel mogelijk andere factchecks. Dat vond Poynter ook, en daarom lanceert het journalistiekinstituut een videoreeks met uitleg van de beste nonsenscontroleurs uit het werkveld. De serie heet Check It en wordt gemaakt door het International Fact-Checking Network (IFCN).

Voor de pilotaflevering laat Poynter de Franse ontwikkelaar Anthony Catel aan het woord. Hij is verantwoordelijk voor MapChecking, een tool die aan de hand van de software achter Google Maps bepaalt hoeveel mensen er op een bepaald oppervlak passen. Ideaal om de grootte van menigtes vast te stellen. In het vervolg wil Poynter video’s maken over nepnieuws op Twitter en het veranderen van factchecks in gifjes.

Bevlogen journalist in Zuid-Afrika presenteert fachtcheckgereedschap

In haar nieuwsbrief deelt datajournalist Winny de Jong regelmatig fascinerende ontwikkelingen in de journalistiek: van duizelingwekkende datavisualisaties tot uitgebreide toolboxes voor de meer tech-savvy schrijvers onder ons. Ditmaal kwam ze op de Global Investigative Journalism Conference (GIJC) in Johannesburg boeiende inzichten tegen bij een voordracht van journalist Raymond Joseph. Daarin maakte hij een hoop vernuftig factcheckgereedschap wereldkundig:

• Foller.me: kom meer te weten over een Twitter-account;
• Jeffrey’s Image Metadata Viewer: achterhaal de metadata van een foto;
• YouTube Data Viewer van Amnesty International: zie de uploaddetails van een YouTube-video;
• RevEye: browser-plug-in die je met één druk op de knop een afbeelding laat controleren à la Google Reverse Image Search;
• TinEye: hetzelfde concept, maar dan tevens met vermelding van de oudste, nieuwste en aangepaste versies van een foto.

Russische en Venezolaanse hackers bemoeiden zich met Catalaans referendum

Hackers uit Rusland en Venezuela hebben zich gemengd in het onafhankelijkheidsreferendum in Catalonië op 1 oktober. Dat heeft de Spaanse minister van Defensie, María Dolores de Cospedal bevestigd, schrijft de krant El País. Volgens De Cospedal heeft onderzoek van de Spaanse regering uitgewezen dat een deel van de nepberichten op sociale media afkomstig waren van Russisch grondgebied – al wil ze niet expliciet de Russische regering aanwijzen als verantwoordelijke.

Enkele onzinartikelen die opdoken stelden dat de Balearen, waartoe het eiland Mallorca behoort, graag zouden zien dat Catalonië onafhankelijk werd. Ook werd ten onrechte rondgebazuind dat Catalaanse kinderen geen traditioneel Spaans meer leerden op school.

Brexit ontkwam niet aan de ‘troll farm’ in Sint-Petersburg

Kunstmuseum Hermitage in Sint-Petersburg, de stad waar de beruchte Russische ’troll farm’ is gevestigd. Foto: Pixabay/CC0

Minstens 2.752 Russische twittertrolls hebben gepoogd de Amerikaanse verkiezingen te beïnvloeden, zo werd eerder bekend. In het Verenigd Koninkrijk waren dat er circa 419, blijkt uit onderzoek van de Universiteit van Edinburgh. Deze gebruikers hebben in totaal ruim 3.400 keer over Brexit getweet – weliswaar voor een groot deel ná het referendum op 23 juni 2016.

De pro-Brexit-accounts, die waarschijnlijk werden beheerd vanuit de beruchte Internet Research Agency (IRA), ofwel ‘troll farm’ in Sint-Petersburg, deden zich onder andere voor als een Amerikaanse marineveteraan, een Republikein uit de staat Tennessee en een Texaanse patriot, aldus The Guardian.

Het bekendste voorbeeld van nepnieuws dat viral ging door de accounts, was een foto waarop een moslima zogenaamd zonder emoties langs de slachtoffers van de aanslag op de Westminster Bridge in Londen liep, afgelopen maart. The Guardian noteert dat deze claim werd overgenomen door Mail Online en tabloid The Sun.

Minister Ollongren waarschuwt voor Russische beïnvloeding

Paniek in het Nederlandse medialandschap vorige week. Minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren (D66) waarschuwde in een Kamerbrief voor mogelijke buitenlandse inmenging in ons democratische proces. Ze schrijft: ‘Er zijn meerdere statelijke actoren die belang hebben bij beïnvloeding van bevolkingsgroepen, politieke besluitvorming en van de publieke opinie in Nederland.’

Volgens Ollongren gebruiken deze ‘statelijke actoren’ veelal drogargumenten, selectieve informatie en desinformatie over politiek gevoelige thema’s. Het grote probleem, aldus de minister, is dat de brede verspreiding van desinformatie anno 2017 ‘makkelijk anoniem, snel en goedkoop’ mogelijk is.

Onderzoekers op de plek waar vlucht MH17 op 17 juli 2014 neerstortte. Foto: Ministerie van Defensie/Wikimedia Commons

Als voorbeeld droeg de minister van BiZa het MH17-proces aan: ‘Zo is in het verleden een gefingeerde website in Rusland waargenomen. De website wekte de indruk een officiële Nederlandse overheidssite te zijn. De vervalste website bevatte onder meer desinformatie over MH17.’ De redactie van Zondag met Lubach denkt de website met grote waarschijnlijkheid te hebben gevonden: de voormalige site van de Nederlandse ambassade in Moskou.

Voor Villamedia schreef universitair docent Alexander Pleijter een analyse van de mediarel over nepnieuws: ‘De minister schreef in de Kamerbrief niet over Russisch nepnieuws in Nederland, de minister heeft geen voorbeelden van Russisch nepnieuws in Nederland en ze kan niet vertellen hoe dat Russisch nepnieuws in Nederland verspreid wordt. Geen sterk verhaal dus.’

NCTV spreekt van nepberichten door IS

In het meest recente Dreigingsbeeld van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) wordt ook Islamitische Staat aangemerkt als verspreider van nepnieuws. De terreurgroep in Syrië en Irak eiste de aanslagen in Las Vegas en in een Londens metrostation (grotendeels mislukt) op, terwijl geen concreet bewijs voor bestaat voor IS’ betrokkenheid.

Ook de polariserende berichtgeving over een auto die een menigte inreed bij het Centraal Station in Amsterdam en de aanpak van radicalisme door die gemeente zorgt volgens de NCTV voor onrust en wantrouwen in de Nederlandse maatschappij.

‘Fake News Week’ in de UK (en andere ontwikkelingen)

Er gaat zo ongeveer geen dag voorbij, of een van de grote Nederlandse kranten schrijft uitgebreid over nepnieuws. Volkskrant-verslaggever Margriet Oostveen maakte een leerzaam overzicht van de interessantste ontwikkelingen in factcheck- en nepnieuwsland:

• Het Britse nieuwskanaal Channel 4 hield een ‘Fake News Week’, waarin journalisten mensen een enquête lieten invullen over hun herkenning van fake news. De uitslag: 4 procent kon het onderscheiden maken met echte nieuwsberichten.
• In 2016 dartelden vijfmaal zo veel pro-Donald Trump-bots rond op Twitter dan geautomatiseerde accounts die sympathiseerden met Hillary Clinton, aldus Nieuwsuur.
• Met de ‘slechtnieuwsgame’ DROG verzamelt Cambridge-wetenschapper Jon Roozenbeek anonieme data over hoe spelers van dat spel zelf nepnieuws in elkaar zetten.

• Nationalistisch factchecken: Nederland versus België

Een truck van het Belgische biermerk Stella Artois, onderdeel van multinational AB Inbev. Foto: Flickr/CC BY-NC-SA 2.0

‘In België zijn op één bedrijf na alle grote multinationals weg.’ Was getekend: Mark Rutte, minister-president van Nederland. Uiteraard waren de zuiderburen niet blij met Ruttes bewering, en ook de Nederlandse media waren geïntrigeerd door de uitspraak van de VVD’er.

NRC sloeg aan het factchecken en geeft Rutte deels gelijk. De krant concludeert dat Rutte het had over bierbrouwerij AB Inbev, dat haar hoofdkantoor in Leuven heeft. De Belgische vicepremier Alexander De Croo sprak dat onmiddellijk tegen: ‘De minister-president kent blijkbaar énkel AB Inbev en heeft nog nooit gehoord van Solvay, UCB, Bekaert, Umicore en vele anderen.’

Hoe NRC dan toch op het oordeel ‘grotendeels waar’ komt? Men belde de woordvoerder van Rutte, die stelde dat AB Inbev als enige Belgische multinational op de lijst Fortune Global 500 staat: de grootste bedrijven ter wereld gemeten naar omzet. In een andere lijst, de Global 2000 van het financiële tijdschrift Forbes, staan negen Belgische bedrijven en 23 Nederlandse. De Belgische krant De Standaard kijkt anders tegen de kwestie aan: strikt genomen klopt Ruttes uitspraak immers niet.

Nepnieuwssite schorst columnist wegens nepnieuws

Het leukste en grappigste meta-nieuwtje van deze week werd opgespoord door NRC-correspondent Guus Valk. De beruchte nepsite NineForNews heeft zijn columnist Johan Oldenkamp op straat gezet, nadat hij naar verluidt ‘doelbewust onjuiste informatie verspreid heeft’. Ter illustratie van de ironie hiervan: recente artikelen op de site gaan over een vermeende geestverschijning in een Britse gevangenis en een foto waarop een toneelknecht in de reflectie van een ruimtehelm op de maan te zien zou zijn.

Internationale media citeren neptwitteraar over Zimbabwe-coup

Robert Mugabe, de 93-jarige dictator van Zimbabwe, trad gisteren na 37 jaar af. Foto: Jesse B. Awalt/Wikimedia Commons

Het is verbazend simpel om duizenden twitteraars te laten denken dat je een beroemdheid bent op het platform. Kijk maar naar de grote meute volgers die parodie-accounts van Will Smith of Will Ferrell hebben. Een blik op iemands bio en vaak weet je al genoeg. Toch ging onder meer de BBC de fout in, door het twijfelachtige account @zanu_pf te citeren in zijn verhalen over de staatsgreep in Zimbabwe. Terwijl al zeker vijf jaar duidelijk is dat er naar alle waarschijnlijkheid niemand van de Zimbabweaanse regeringspartij achter de knoppen zit.

Neemt niet weg dat de schade al is toegebracht, meldt BuzzFeed. Zoek je via Google op de naam van de gisteren afgetreden dictator van Zimbabwe Robert Mugabe, dan verwijzen de eerste drie zoekresultaten naar het bovengenoemde twitteraccount. Waarom die gebruiker met zekerheid nep te noemen is? BuzzFeed haalt een paar voorbeelden aan: het account wil porno en memes van het internet bannen, waarschuwt Afrikanen voor een westers eiergerecht en uit regelmatig zijn of haar hekel aan hipsters.

De herkomst van hoaxes: een Amerikaans perspectief

De term debunk kennen we inmiddels: het onderuit halen van onzin aan de hand van controleerbare feiten. Maar wist je dat het woord ‘bunk’ afstamt van de Amerikaanse gemeente Buncombe? Dat en meer interessante feiten somt The New Yorker-redacteur Kevin Young op in zijn boek Bunk: The Rise of Hoaxes, Humbug, Plagiarists, Phonies, Post-Facts, and Fake News.

In haar recensie voor The Chicago Tribune geeft auteur Kathleen Rooney nog twee boeiende verhalen weer uit Youngs werk. Hij onderzocht bijvoorbeeld een oeroude hoax uit 1835 over Joice Heth, die door showman P.T. Barnum werd uitgebuit als het kindermeisje van voormalig president George Washington (die overleed in 1799). En nummer twee: Young deed een grondige analyse van de speech die Trumps vrouw Melania grotendeels had geplagieerd van haar First Lady-voorganger Michelle Obama.

Internetreuzen slaan handen ineen voor ‘vertrouwensproject’

De grote internetbedrijven zijn helemaal klaar met nepnieuws. Daarom beginnen Google, zoekmachineconcurrent Bing, Facebook en Twitter met het Trust Project. Met behulp van ‘vertrouwensindicators’ die zijn opgesteld door 75 redacties gaan publicaties als The Economist, Mic, The Washington Post en de Italiaanse kranten La Repubblica en La Stampa het vertrouwen van nieuwsconsumenten proberen terug te winnen.

Er wordt gebruik gemaakt van acht indicatoren. Daaronder vallen bijvoorbeeld:

• De geldschieter en missie van een nieuwsmedium;
• Informatie over de auteur, zoals zijn/haar specialisme en eerdere verhalen;
• Labels om genre te bepalen: denk aan nieuws, opinie, analyse of gesponsorde content;
• Bronvermelding en -bijvoeging, vooral voor onderzoeksjournalistieke verhalen;
• Verantwoording en proces achter een bericht;
• De stappen om al dan niet divers te worden als redactie.

Het Trust Project vindt plaats onder toezicht van journalist Sally Lehrman en wordt mogelijk gemaakt door de Santa Clara University in Californië.

Lessen mediawijsheid op school zijn geen oplossing tegen nepnieuws

Een paar uur per jaar een klasje digitale geletterdheid, dan zullen leerlingen wel begrijpen hoe ze aan betrouwbare informatie komen. Toch? Nou, nee, zo wijst het tweejaarlijkse rapport Monitor Jeugd en Media van stichting Kennisnet uit. NRC ging op reportage en destilleerde enkele passages die aandacht verdienen:

• Vmbo-docent Nederlands Anne Twisk: ‘[In lessen over mediawijsheid] bespreek ik bijvoorbeeld het verschil tussen NU.nl en een krant, want dat is niet voor iedereen duidelijk.’
• Duizend scholieren kregen ogenschijnlijk simpele zoekopdrachten, zoals te weten komen wat de hoofdstad van Bolivia is. (Dit blijkt nog lastiger dan gedacht: de administratieve hoofdstad is La Paz, de wettelijke is Sucre). ‘Ze konden ook niet zeggen of informatie betrouwbaar was’, aldus deskundige Remco Pijpers.
• Over het kopiëren van hele lappen tekst voor werkstukken zegt Twisk: ‘Ze denken dan: het staat online, dus er is al door iemand over nagedacht. Ze vragen niet door, ze nemen aan.’

Beeld: Pixabay/CC0

De zwakke plek van Google om fake news te weren

Net als Facebook en Twitter heeft Google een hardnekkig nepnieuwsprobleem. Bij grote gebeurtenissen willen mensen zo snel mogelijk de meest recente informatie. Blogs en tweets voldoen vaak het best aan die behoefte, dus verschijnen ze algauw bovenaan de zoekresultaten. In een interessante reconstructie schrijft Bloomberg dat Google in 2014 het tabje Google News opende voor websites die niet expliciet als nieuwsredactie te boek staan – blogs, bijvoorbeeld. Ook tweets kunnen al geruime tijd in de Top Stories – de grote vakken bovenaan de pagina – terechtkomen.

Waarom Google deze opties niet intrekt? Omdat daardoor het niche-aanbod op internet weer naar het verdomhoekje verdwijnt. Pandu Nayak, hooggeplaatste Google-manager die achter de zoekresultaten schuilgaat, geeft een voorbeeld tegenover Bloomberg: ‘Fans van een kleine hiphopartiest smachten misschien naar informatie die alleen verschijnt op kleine blogs.’ Wat hij maar wil zeggen: nieuwsorganisaties als CNN en The New York Times zullen in hun eentje nooit voldoen aan alle zoekopdrachten die mensen van over de hele wereld dagelijks op Google invoeren.

De journalist die Donald Trump al twee jaar op zijn woorden checkt

Weinig journalisten denken vaker aan Donald Trump dan Ryan Lizza van The New Yorker. Al sinds juni 2015, toen Trump zich kandidaat stelde voor het presidentschap, houdt hij alle beweringen van de New Yorkse zakenman strak in de smiezen. Maar de president factchecken? Dat heeft weinig zin, verkondigt hij tegen de Volkskrant: ‘De journalistiek steekt er veel tijd en geld in; websites en kranten hebben hele teams die zich alleen daarmee bezighouden. Maar helaas wuiven veel kiezers het weg, of het overtuigt ze niet, omdat er gewoon weinig vertrouwen in de pers is.’

Rob Wijnberg, hoofdredacteur van De Correspondent, schreef het deze week eveneens: ‘Vertrouwen kweken in elkaar, dat is uiteindelijk de enige echte remedie.’ De relatie tussen pers en politiek is in Amerika in ieder geval drastisch veranderd, constateert Lizza. De journalistiek als vierde macht, die de zittende macht controleert op woorden en daden, is in het Trump-tijdperk weggevallen.

Maar als factchecken niet het medicijn is, wat dan wel? Verontwaardiging, denkt Lizza – nooit toegeven aan een liegende Amerikaanse president als het nieuwe normaal. Tegen de Volkskrant, over een CNN-panel waar hij aan deelnam nadat Trump beweerde dat niemand meer nabestaanden van gesneuvelde soldaten contacteert dan hij: ‘In het panel zaten Trump-aanhangers die het voor hem opnamen, anderen zeiden weer dat hij het misschien anders had bedoeld. En ik kon alleen maar denken: dit is belachelijk, hij liegt verdomme gewoon.’

GeenStijl factcheckt de kwestie-Omtzigt

Ook GeenStijl doet tegenwoordig aan factchecken, zo bewijst het blog met een uitvoerige doorgronding van een NRC-artikel over het handelen van CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt tijdens een informatieavond over MH17, een halfjaar geleden. GeenStijl noteert dat NRC zelf niet aanwezig was tijdens de bijeenkomst, dat 17 van de 20 minuten audio van een fragment waarop de krant zich baseert vooralsnog niet openbaar zijn, en dat meerdere organisatoren tegenspreken dat Omtzigt een vermeende MH17-getuige ‘instructies’ zou hebben gegeven.

Fox News haalt een bewering stevig onderuit

Fox News, het conservatieve Amerikaanse tv-netwerk dat doorgaans duidelijk op de hand is van Trump, schoffelde een non-existent ‘uraniumschandaal’ met Hillary Clinton als zogenaamde hoofdrolspeler onderuit. Althans, dat deed presentator Shepard Smith – tot woede van veel kijkers. Hij noemde het gerucht dat Clinton in haar tijd als minister van Buitenlandse Zaken een deal sloot tussen Rusland en haar Clinton Foundation ‘onjuist op meerdere manieren’.

Fox News reports on Uranium One. Shepard Smith uses detailed facts & graphs to explain why there is no reason to investigate. It is a false controversy meant to draw our attention from real issues within the Trump administration. pic.twitter.com/Kx84vsTGDZ

— RiotWomenn (@riotwomennn) 15 november 2017

De kwestie gaat niet weg omdat Trump zijn minister van Justitie, Jeff Sessions, heeft opgedragen om een speciaal aanklager naar de zaak in te stellen, bericht The Guardian. De uraniumclaim, oorspronkelijk de wereld in geholpen door een journalist van Breitbart, wordt door Smith kundig ontleed.

Het Canadese mijnbouwbedrijf met belangen in de staat Wyoming heeft geen uranium geëxporteerd naar Rusland, aldus Smith. En de 140 miljoen dollar die het Clinton-fonds zou hebben opgestreken? Dat geld is afkomstig van een man die al in 2007 zijn aandelen in het uranium verkocht – anderhalf jaar voordat Clinton minister werd.

Een politieke peiling over nepnieuws

De bekendste politieke peiling van Nederland, De Stemming van EenVandaag – die maandelijks wordt uitgevoerd door marktonderzoeksbureau GfK –, maakte een editie over nepnieuws. Aan zo’n 4.000 respondenten vroeg De Stemming of zij vaak nepnieuws tegenkomen op internet (VVD-stemmers het minst, CDA’ers het meest), of Google en Facebook onder druk moeten worden gezet om nepnieuws te weren (Forum voor Democratie- en PVV-stemmers kunnen zich daar veruit het minst in vinden) en of het nepnieuwsprobleem niet ‘zwaar overdreven’ wordt (absoluut niet, vinden met name het GroenLinks-electoraat).

Een handleiding die aangeeft hoe makkelijk nepnieuws te maken is

Minstens zo makkelijk als het verspreiden van fake news, is het maken ervan. Dat blijkt wel uit dit ‘stappenplan’ van de Volkskrant. Het dagblad baseert zich op onderzoek van digitaleveiligheidsbedrijf Digital Shadows. De Volkskrant noemt zodoende enkele hulpmiddelen om makkelijk nepnieuws te fabriceren:

• CloneZone, waarmee je snel en simpel lay-outs van websites kunt namaken. Volgens Digital Shadows zijn ruim 2.800 nagebouwde nieuwssites wereldwijd in omloop;
• Fake News Headline Generator, die – zoals de naam al verklapt – onzinkoppen bedenkt voor je bijbehorende bullshitberichten;
• Tweet Attacks Pro, zodat gebruikers voor 7 dollar per maand duizenden twitterbots kunnen laten tweeten, retweeten, volgen en DM’en.