‘Tientallen gemeenten in zwaar weer door decentralisatie’
Als we de woorden van CDA-Kamerlid Van der Molen moeten geloven, heeft de decentralisatie van overheidstaken bij tientallen gemeenten voor financiële problemen gezorgd. Maar is dit wel zo eenduidig te stellen? En waar blijkt dit uit?
“De komende gemeenteraadsverkiezingen zijn de eerste verkiezingen waarin inwoners over de zorg kunnen stemmen”, vertelt Van der Molen tijdens het debat over de begroting van Binnenlandse Zaken op 15 november. “Met de decentralisaties hebben gemeenten een enorme klus geklaard. Tegelijkertijd verkeren tientallen gemeenten vanwege de decentralisaties in financieel zwaar weer.”
Decentralisatie
Met de decentralisatie doelt Van der Molen op de extra taken in het sociaal domein die gemeenten in 2015 hebben gekregen. Sinds dat jaar hebben gemeenten drie extra taken: ondersteuning en begeleiding van inwoners zoals langdurig zieken en ouderen, ondersteuning bieden op het gebied van werk, en de jeugdzorg.
Positief saldo
Veel gemeenten hebben moeite met het uitvoeren van het sociaal beleid, blijkt uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Maar die moeite komt vooral door een gebrek aan kennis en vaardigheden. Op financieel gebied is er minder aan de hand. “De financiële jaarrekeningen van gemeenten laten in 2016 een positief saldo zien voor het sociaal domein, maar dat is wel lager dan in 2015”, concludeert het rapport. De stijging van uitgaven binnen het sociaal domein is iets groter dan de stijging van het geld dat de overheid hiervoor beschikbaar stelt. Het saldo daalt dus, en gemeenten maken grotere reserves aan ‘om de verwachte oplopende financiële druk het hoofd te bieden […] en om de transformatie verder vorm te geven’. De druk loopt op, maar op dit moment lijkt er nog geen man overboord.
Preventief toezicht
Als een gemeente met structurele geldproblemen kampt, kan het onder preventief toezicht komen te staan. Als de situatie verder verslechtert, krijgt het een zogenoemde artikel 12-status. Deze naam verwijst naar artikel 12 van de Financiële-verhoudingswet. Gemeenten krijgen hierdoor meer geld uit het Gemeentefonds, de centrale geldpot voor gemeenten.
Piek
Het aantal artikel 12-gemeenten daalde sinds 2015 van 3 naar 1. Geen schokkende aantallen dus. In het aantal gemeenten dat onder preventief toezicht staat is in 2015 (het jaar waarin de decentralisatie werd gestart) wel een duidelijke piek te zien. Het SCP-rapport onderzoekt de rol die het sociaal domein speelt binnen financiële problemen bij gemeenten, maar kan helaas nog geen conclusies trekken over het effect van de decentralisatie. Wel is duidelijk dat de gemeenten die een beroep doen op de artikel 12-regeling dat niet doen als gevolg van de decentralisatie.
Onder druk
Tegelijkertijd blijkt in het rapport dat de financiële positie van gemeenten onder druk staat. Waarschijnlijk verwijst dit naar de bezuinigingen die gemeenten de afgelopen jaren hebben doorstaan. Het algemene beeld is echter dat gemeenten in 2016 geen grote financiële problemen hadden en ook de risico’s uit het sociaal domein konden opvangen, op enkele gemeenten na. De middelen voor het opvangen van financiële tegenvallers groeien (gemiddeld gezien). De piek in het aantal gemeenten dat in 2015 onder preventief toezicht stond kan te maken hebben met de decentralisatie, maar ook andere factoren spelen mogelijk een rol. Zo staat verderop in het rapport dat er ieder jaar meer aanspraak wordt gedaan op sociale voorzieningen.
Onvoldoende zicht op gevolgen van decentralisatie
Toenmalig minister Plasterk van Binnenlandse Zaken gaf in een kamerbrief over financieel toezicht op gemeenten in 2016 aan dat bijna 30% van de gemeenten ‘nog onvoldoende zicht en grip te hebben op de lasten die samenhangen met de uitvoering van de decentralisaties’. Gemeenten gaan er nu nog vanuit dat de kosten van de decentralisatie gelijk zijn aan de baten (het budget). Bovendien maken sommige gemeenten aanspraak op hun reserves. Daardoor ‘zijn de risico’s tot nu toe nog onvoldoende vertaald in de begroting’, aldus Plasterk.
Het kan dus even duren voordat problemen ook zichtbaar zijn in de financiële overzichten. Ook de kamerbrief over financieel toezicht in 2017 onderstreept dat financiële posities van gemeenten nog steeds onder druk staan, maar over de rol van de decentralisatie kan naar verwachting pas in 2018 iets worden gezegd. “Een antwoord op de vraag of deze (de decentralisaties – red.) een negatieve impact zullen hebben op de financiële posities van (sommige) gemeenten is nu nog niet te geven.” Deze uitspraak is in lijn met de bevindingen van het SCP.
Jeugdzorg
Het rapport lijkt wel de problemen op het gebied van de jeugdzorg over het hoofd te zien. Op 15 november vertelt directrice van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) Jantine Kriens dat ongeveer een kwart van alle gemeenten kampt met grote tekorten, vooral omtrent jeugdzorg. Als de uitspraak klopt, hebben bijna honderd gemeenten hier last van. De belangrijkste oorzaak zou de stijgende vraag zijn. De zorg wordt dicht bij huis geregeld en meer mensen weten het te vinden. Indirect zou dit dus een gevolg zijn van de decentralisatie, maar dit is waarschijnlijk niet waar Van der Molen het over heeft. De grootste oorzaak is volgens Kriens de stijgende vraag, wat het SCP-rapport wederom bevestigt. Een verband tussen financiële moeilijkheden en de decentralisatie kan niet duidelijk worden aangetoond.
Conclusie
Gemeenten staan duidelijk onder financiële druk. Zowel het Sociaal Cultureel Planbureau als het ministerie van Binnenlandse Zaken bevestigen dit. Het is mogelijk dat de extra taken die gemeenten sinds 2015 op zich moeten nemen hier een rol in spelen, maar dat zal volgens zowel het SCP als het ministerie waarschijnlijk pas volgend jaar duidelijk worden in de financiële overzichten van gemeenten. Tot die tijd is het verband niet duidelijk. Ook voor de problemen bij jeugdzorg, die volgens VNG-directrice Kriens bij ongeveer honderd gemeenten spelen, geldt dat de decentralisatie (nog) niet aan te wijzen is als directe oorzaak. De beweringen van CDA-Kamerlid Van der Molen worden daarom bestempeld als ongefundeerd.
Gerelateerde factchecks
‘Oud-wethouders vinden moeilijk nieuwe baan’
‘Nederland is kampioen privatiseren’
‘Kamerleden hebben jaarlijks 75 vakantiedagen’