Nieuwsoverzicht: Brexit bullshit, krokodillen en nepnieuws als mediahype

Iedere week verzamelt Riffy het belangrijkste nieuws over factchecking en nepnieuws. Met deze week: bullshit bij Brexit, kletskoek over krokodillen en Nederlandse nonsens.

1. Britse bullshit

Wie kent de beruchte Brexit-bus nog, waarmee Brexiteers Michael Gove, Boris Johnson en Nigel Farage graag hun anti-EU-standpunten wereldkundig maakten? Op de zijkant stond misschien wel het bekendste nepnieuws van de Brexit-campagne: ‘Wij sturen elke week 350 miljoen pond naar de EU. Laten we in plaats daarvan onze NHS [het Britse gezondheidszorgstelsel, RB] financieren.’ Die claim werd een paar dagen na de overwinning van kamp-Leave meteen ingetrokken.

Inmiddels zijn we bijna een jaar verder en trekt de Conservatieve Britse premier Theresa May aan de touwtjes. BuzzFeed maakte een overzicht van al het nepnieuws dat in de afgelopen maanden de revue is gepasseerd. Een paar voorbeelden:

• Een foto van een vrouw die een V-teken gebaart naar Labour-leider Jeremy Corbyn. Het beeld bleek gemanipuleerd – de vrouw stak haar vuist om, waarmee ze lijkt aan te geven achter Labour te staan.
• Een lokaal pamflet van de Liberal Democrats speelt met misleidende grafieken. De Lib Dems zetten hun verwachte score (34 procent van de stemmen) vlak onder die van de Tories (41 procent), terwijl hun grafiek veel lager moet uitvallen voor een betrouwbaar beeld.

2. Onzin uit het Oosten

Oekraïne is ook een land dat de afgelopen jaren flink gebukt is gegaan onder golven van nepnieuws. Kijk maar naar Rusland, dat lang stellig ontkende dat het Oost-Oekraïne was binnengedrongen om de ‘Volksrepublieken Donetsk en Loehansk’ te ondersteunen in hun separatistische doeleinden. Het Oekraïense factcheckcollectief Stop Fake wil al dat nepnieuws stoppen. Om te beginnen door journalisten opnieuw de grondbeginselen van hun vak te leren, tekent de Nederlandse journalist Marc Pennartz op.

3. Nederlandse nonsens

Zoals vrijwel elke week circuleert er weer een nepbericht in de Nederlandse nieuwsmedia. Deze week was eerst de Telegraaf aan de beurt: een Limburgs drugslab zou pillen met amfetamine en cafeïne maken die terechtkomen bij jihadisten in het Midden-Oosten.

De Volkskrant onderzocht het nieuws in zijn factcheckrubriek ‘Klopt dat wel?’ en concludeerde: ‘Het is (…) aannemelijk dat de pillen uit Brunssum voor de export zijn. Maar jihadpillen? Die sprong is wel erg snel gemaakt.’ Dergelijke pillen worden bijvoorbeeld ook onderschept in het uitgaansleven in landen als Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten, aldus de krant.

4. Kletskoek over krokodillen

Niet veel later trapte het Algemeen Dagblad in een deze week populaire hoax (waarbij de krant gelukkig inmiddels een update heeft geplaatst nadat broodjeaaponderzoeker Peter Burger er via Twitter op wees). Een pastor uit Nigeria zou verorberd zijn door krokodillen toen hij probeerde als Jezus over het water te lopen. Alastair Reid, journalist bij de Britse Press Association, liet niets van dit nepnieuws over op Twitter:

• Alle berichten die Reid over het ‘nieuws’ uit Nigeria vond, waren afkomstig van de website van de Daily Post. Die citeert op zijn beurt de krant Zimbabwe Herald, maar dat medium heeft nooit zo’n verhaal opgeschreven.
• Het verhaal rept over ‘White River, Mpumalangade’ als plaats van handeling. Maar die locatie is in Zuid-Afrika, niet in Zimbabwe. Daarbij is het een plaats van 17.000 inwoners en geen rivier.
• Het slachtoffer van de krokodillenaanval, ene Jonathan Mthethwa, dook al in februari op in Google, zag Reid. Het ‘nieuws’ kwam pas in mei op een grotere schaal naar buiten.
• Als laatste geeft Reid drie o zo logische, maar superbelangrijke vragen mee die je altijd moet stellen bij een nieuwsbericht: wat is de bron, waar is de locatie, en wie zijn de mensen?

5. Verifiëren bij de Volkskrant

De Volkskrant moest afgelopen week ook zélf nepnieuws bestrijden. Ombudsvrouw Annieke Kranenberg schreef in haar wekelijkse rubriek over de claim dat de Volkskrant zou adverteren op pornosites. Dit zou ‘hypocriet’ zijn met het oog op een opiniestuk dat door 148 vrouwen uit de media is ondertekend en spreekt van ‘vrouwonvriendelijkheid’ op het blog GeenStijl. Kranenberg heeft bij Pink Marketing, dat de advertenties van Volkskrant-uitgeverij De Persgroep verzorgt, geverifieerd dat dit bedrijf niet op porno-adressen adverteert.

De tweet is vermoedelijk gefabriceerd, vervolgt Kranenberg. Ze citeert een anonieme twitteraar die het plaatje gemaakt zou hebben: ‘Op 6 mei twittert hij: ‘2 minuten werk, 1000+ mentions’’.

6. Alexander analyseert

Alexander Pleijter van de Universiteit Leiden hielp deze week ook een onzinbericht de wereld uit. Naar aanleiding van de herdenking van de dood van LPF-leider Pim Fortuyn in 2002, schreef de NOS begin mei dat diens partij bij de verkiezingen in dat jaar volgens de peilingen de grootste zou worden. Pleijter pakte voor Nieuwscheckers de toenmalige peilingen van peilingbureaus Interview/NSS en NIPO erbij en doorzocht krantendatabase LexisNexis. Zijn conclusie? De LPF zou volgens geen van deze politieke peilingen de grootste partij worden in 2002.

7. De hype van de hoax

Op De Nieuwe Reporter, een journalistieke vakwebsite van Pleijter, schreef masterstudent neerlandistiek Bertijn van der Steenhoven een inzichtelijk artikel over de hype die nepnieuws feitelijk is. Tussen november 2016 en januari 2017 was er sprake van een piek in de berichten over nepnieuws, maar sindsdien is dat verschijnsel duidelijk gekrompen. Hij gaat op basis van wetenschappelijke literatuur een checklist af om fake news als mediahype te kwalificeren:

• ‘De media hebben in het geval van een mediahype niet zozeer een volgende rol waarbij nieuwsgebeurtenissen tot nieuws leiden, als wel een aanjagende rol, waarbij het nieuws zelf tot nieuws leidt.’
• Piek duurt ‘normaal gesproken ‘slechts’ zo’n drie weken (…), bij de media-aandacht voor nepnieuws gaat het om een periode van meerdere maanden.’
• ‘Mediabrede, snel piekende nieuwsgolf die één gebeurtenis als startpunt heeft: de verkiezing van Donald Trump als President van de Verenigde Staten (8 november 2016).’
• ‘Reactie van sociale actoren: vooral Facebook en Google worden verantwoordelijk gehouden voor de verspreiding van nepnieuws en ze reageren door maatregelen aan te kondigen.’

8. Lijst met leugendetectors

Een usual suspect als het aankomt op informatie en duiding over factchecken en nepnieuws is het Nieman Lab van de Harvard-Universiteit. Dit academisch centrum voor journalistiek zette vorige maand een aantal factcheckinstanties op een rij, die nog altijd de moeite waard zijn om je in te verdiepen:

• The Trust Project: Onderdeel van Santa Clara University in Californië, in 2014 opgericht door journalist Sally Lehrman en Google News-directeur Richard Gingras. Werkt samen met bijna 70 internationale nieuwsorganisaties, waaronder The New York Times, Mother Jones, het American Press Institute en Poynter.
• Factmata: Bestaat uit onderzoekers van de Engelse universiteiten van Sheffield en University College London. Geloven in het automatisch checken van claims en cijfers. Gefinancierd door het Digital News Initiative van Google.
• RumorGauge: Computerprogramma dat in 2013 is geschreven door promovendus Soroush Vosoughi van het Lab for Social Machines van de prestigieuze technische universiteit MIT. Het programma checkt beweringen op Twitter aan de hand van computermodellen die de inhoud van de tweet, de mate waarin die is gedeeld op sociale media en de gebruikersgeschiedenis van de betrokken accounts.
• First Draft: Non-profitorganisatie die in 2015 werd gesticht om journalisten en anderen te trainen in het vinden en verifiëren van content op sociale media. Werkt samen met onder meer The New York Times, Associated Press, Facebook, Twitter, YouTube, Amnesty International en ProPublica.

Ook het Franse CrossCheck, waar ik vorige week al over schreef, is uit First Draft voortgekomen. 35 Franse redacties maken daar nu gebruik van: van AFP tot Le Monde en BuzzFeed.

9. Wetenschap van waarheid

Bij een discussie over factchecking en nepnieuws kun je nauwelijks om de wetenschap heen. Nature, vaak genoemd als ’s werelds meest gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift, plaatste laatst een mooi betoog over dat onderwerp. Meest bewonderenswaardig is dat de publicatie de hand in eigen boezem steekt, want ook de wetenschap is verre van feilloos: ‘De wetenschap zit vol problemen: onreproduceerbare resultaten, manipulatie van statistieken, wijdverspreide seksuele intimidatie en genderdiscriminatie en conflicten (…) van financiële belangen.’

Verderop in het artikel staat nog een spraakmakend citaat: ‘Op de man spelen en het uitbeelden van het huidige politieke klimaat als een oorlog tussen feiten en onwetendheid zaait simpelweg verdeling. Als wetenschappers zich bedreigd voelen door bezuiningen en echte antiwetenschapsretoriek, moeten zij naar alle hulp en ondersteuning zoeken die ze kunnen krijgen.’ Vervang ‘wetenschappers’ door ‘journalisten’ en je hebt precies dezelfde discussie.

10. Kletspraat over klimaat

De ‘mars voor de wetenschap’ begon een paar maanden geleden op te bloeien in Amerika, het land waar Donald Trump een klimaatontkenner tot hoofd van het milieuagentschap heeft benoemd. Op 22 april liepen in 520 steden over de hele wereld demonstranten voor de wetenschap, schreef NRC vorige maand. Niet gek dat zij opkomen voor feiten in het verhitte post-truthdebat, laat een recente reportage van Politico maar weer eens zien.

President Donald Trump heeft namelijk een zeer dubieuze relatie met het nieuws – en dus de laatste feitelijke ontwikkelingen in de wereld. Weliswaar is hij volgens Politico een fervent nieuwsvolger: hij leest ’s ochtends verschillende kwaliteitskranten en kijkt tegelijkertijd televisie. Het internet zou hij juist niet intensief gebruiken: hij is daar alleen te vinden voor Twitter.

Ik kwam twee uiterst zorgelijke uitingen tegen in het bovengenoemde artikel: medewerkers van het Witte Huis zouden Trump voldoende positief nieuws verstrekken om zijn humeur goed te houden. En door de ‘transparantie’ binnen het Witte Huis – veel medewerkers zouden Trumps kantoor in en uit kunnen lopen voor persoonlijk contact – komt het naar verluidt regelmatig voor dat zijn staf hem van nieuws voorziet dat voor eigen gewin zorgt.

11. Muzikale mallepraat

Misschien wel de hardnekkigste mythe in de muziekindustrie gaat over Paul McCartney. De beroemde zanger van The Beatles zou al sinds 1966 dood zijn, aldus een bekend verhaal dat stamt uit 1969 (!). Dit verschijnsel heeft zelfs zijn eigen Wikipedia-lemma: ‘Paul is dead (PID)’.

Deze week viel hetzelfde noodlot ten deel aan de Canadese zangeres Avril Lavigne, die al in 2003 het loodje zou hebben gelegd. Een Twitteraccount met de naam ‘givenchyass’ maakte een ‘draadje’ aan met zijn of haar ‘bevindingen’, waarover het Nederlandse blog BALLINNN’ schrijft. Onzin natuurlijk: al in 2015 ging hetzelfde verhaal rond op internet, zoals te zien bij Gawker en Vice.